Doanh nghiệp Việt ở đâu trong chuỗi giá trị sản xuất?

Trong chuỗi giá trị sản xuất, người ta thường nói đến mô hình “Smile Curve”, hay còn gọi là “đường cong nụ cười”. Đây là một mô hình kinh tế do Stan Shih, nhà sáng lập Acer, đề xuất vào những năm 1990. Mô hình này mô tả giá trị gia tăng trong chuỗi sản xuất của một sản phẩm, được biểu diễn dưới dạng một đường cong hình chữ U, trông giống như một nụ cười. Hai đầu của đường cong – tức là giai đoạn nghiên cứu, thiết kế sản phẩm (R&D) và giai đoạn marketing, phân phối – là nơi tạo ra giá trị cao nhất. Trong khi đó, phần giữa – tức là khâu sản xuất và lắp ráp – thường mang lại giá trị thấp hơn, do tính chất cạnh tranh cao và lợi nhuận mỏng.

Sản xuất gia công, hay còn gọi là OEM (Original Equipment Manufacturer), là mô hình mà một công ty nhận đơn hàng từ các doanh nghiệp lớn, sản xuất sản phẩm theo thiết kế và yêu cầu của họ, rồi bàn giao lại để các doanh nghiệp đó bán ra thị trường. Ví dụ điển hình là các nhà máy tại Việt Nam sản xuất giày dép cho Nike hay linh kiện điện tử cho Samsung. Những doanh nghiệp này thường nằm ở phần “đáy” của đường cong nụ cười – khâu sản xuất – nơi mà giá trị gia tăng thấp, lợi nhuận phụ thuộc vào số lượng và chi phí lao động rẻ.

Câu hỏi đặt ra là: Liệu các doanh nghiệp gia công có thể mãi “mắc kẹt” ở đáy đường cong này không? Câu trả lời là không, nếu họ biết cách dịch chuyển lên hai đầu của “nụ cười”. Đầu tiên, về phía đầu trên bên trái – giai đoạn nghiên cứu và phát triển (R&D). Một doanh nghiệp gia công có thể đầu tư vào việc cải tiến công nghệ sản xuất, phát triển các quy trình mới, hoặc thậm chí tham gia thiết kế một phần sản phẩm. Ví dụ, thay vì chỉ nhận bản vẽ từ khách hàng, họ có thể đề xuất những cải tiến để sản phẩm bền hơn, nhẹ hơn hoặc rẻ hơn. Điều này không chỉ tăng giá trị mà còn giúp họ xây dựng mối quan hệ bền chặt hơn với khách hàng.

Tiếp theo, về phía đầu trên bên phải – marketing và phân phối. Đây là hướng đi khó hơn, nhưng không phải bất khả thi. Một số doanh nghiệp gia công lớn đã thành công khi chuyển mình từ OEM sang ODM (Original Design Manufacturer), tức là tự thiết kế sản phẩm và thậm chí xây dựng nhãn hiệu riêng – OBM (Original Brand Manufacturer). Ví dụ, một số công ty Đài Loan như ASUS hay Foxconn đã bắt đầu từ gia công, rồi dần phát triển các nhãn hiệu và kênh phân phối của riêng mình, thoát khỏi vị trí “đáy” của đường cong.

Tất nhiên, việc dịch chuyển này không hề dễ dàng. Nó đòi hỏi vốn, nhân lực chất lượng cao và tầm nhìn dài hạn. Nhưng nếu chỉ mãi phụ thuộc vào gia công đơn thuần, doanh nghiệp sẽ luôn đối mặt với áp lực cạnh tranh về giá, sự phụ thuộc vào khách hàng lớn, và rủi ro khi chuỗi cung ứng toàn cầu thay đổi – như chúng ta đã thấy trong đại dịch Covid-19 hay căng thẳng thương mại gần đây.

Tóm lại, mô hình “smile curve” không chỉ là một lý thuyết, mà còn là kim chỉ nam để các doanh nghiệp sản xuất gia công định hướng phát triển. Thay vì chấp nhận vị trí thấp trong chuỗi giá trị, họ có thể từng bước leo lên hai đầu của “nụ cười” – nơi giá trị thực sự được tạo ra. Đây là con đường để không chỉ tồn tại, mà còn phát triển bền vững trong một thế giới kinh doanh ngày càng cạnh tranh.